करुण अर्याल
बजारमा गौतम बुद्धको जीवनीसँग सम्बन्धित पुस्तकहरू प्रशस्त मात्रामा पाइन्छन् । स्वदेशी तथा विदेशी लेखक तथा अनुसन्धानकर्ताहरूले पनि बुद्धका बारेमा विभिन्न पुस्तक प्रकाशित गर्दै आएका छन् । यसै सेरोफेरोमा पत्रकारको रूपमा परिचय बनाएका बसन्त महर्जनको ‘गौतम बुद्ध’ नामक पुस्तक बाहिर आएको छ । ‘बुद्धको आत्मकथा’ को अनुवाद तथा सम्पादन पनि गरिसक्नु भएका महर्जनद्धारा लिखित ‘लुम्बिनीः ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक अध्ययन’ नामक पुस्तकले पनि बुद्धका बारेमा पर्याप्त जानकारी दिएको थियो ।
प्रस्तुत पुस्तकमा गौतम बुद्धको जन्मदेखि महापरिनिर्वाणसम्मका घटनाक्रमलाई दर्शाइएको छ । कतिपय कुराहरू स्थापित मूल्य मान्यताभन्दा फरक रहेको देखिन्छ । गौतम बुद्ध देश निकाला गरिएका कुरा होस् वा उनका बाबु शुद्धोदन राजतन्त्रको राजा नभएर गणराज्यको गणप्रमुख भएका कुरा आम मान्यताभन्दा विपरित रहेका छन् । कपिलवस्तु र कोलिय गणराज्यहरूबीच लडाईको प्रसंग उठ्दा कपिलवस्तुको गणपरिषदमा सिदार्थ युद्धको विपक्षमा लागेको र अल्पमतमा पर्दा पनि बहुमतको विरोध गरेकाले उनलाई मृत्युद्धण्डको सजाय दिने प्रापधान भएपनि तत्कालिक परिस्थितिका कारण देश निकालाको आदेश दिएको र निर्वासनका क्रममा प्रवज्या लिई श्रमणत्व अपनाएर पछि बोधिज्ञान लाभ गरी बुद्ध बनेको कुरा पुस्तकमा उल्लेख छ ।
भाइ देवदत्तद्धारा घाइते भएको पंक्षीको उद्धार राजकुमार सिदार्थबाट भएको कुरा काल्पनिक रहेको भनाई लेखकको छ । यो प्रसंग पहिलो पल्ट अंग्रेजी महाकाव्य ‘दि लाइट अफ एशिया’ मा मात्र आएको र कविको कल्पनामात्र रहेको तर बौद्ध जनमानसमा पछि यही कुरा स्थापित हुन पुगको भनाई लेखकको रहेको छ ।
सिद्धार्थले संसार नदेखुन् र गृहत्याग नगरुन भनी घरमा नै सीमित राखिएको र बाहिर घुम्न जाँदा बुद्ध, रोगी, शव र भिक्षु नदेख्ने व्यवस्था मिलाइए पनि उनले यी सबै कुरा बाहिर देखेको कुरा विभिन्न ग्रन्थ र पुस्तकमा रहेका छन् । तर लेखक यो कुरालाई स्वीकार्दैनन् । सिद्धार्थलाई घरबाहिर जान कुनै बन्देज नभएको, घरमा आमा बाबु तथा अन्य वृद्धवुद्धाहरू रहेको तथा स्वयं सिद्धार्थले चिकित्सा ज्ञान पाएका कारण रोगी भन्ने कुरासँग अपरिचित नहुने लेखकको को ठम्याई छ । स्वतन्त्र चिन्तन गर्ने र गम्भीर स्वभाव भएकालाई रोग, वृद्ध, शव र भिक्षु जस्ता कुराले बिचलित बनाउने भएकाले सिद्धार्थमाथि पनि यसको गहिरो प्रभाव परेको कुरा स्वयं बुद्धबाट नै कतै उल्लेख भएको कुरा लेखकले उल्लेख गरेका छन् ।
अध्ययन, अनुसन्धानमा बढी सक्रिय भएकाले होला लेखकले पुस्तकमा आफ्नो तर्कलाई अघि सारेका छन् । २७ शीर्षक रहेको यस पुस्तकले बुद्धको जीवनका प्रायः महत्वपूर्ण घटनालाई छुने प्रयास गरेको छ । बुद्धको हत्याप्रयास, चण्डालिका, पटाचारा, अम्बपाली, डाँकु अंगुलिमाल भिक्षु बनेका घटना समावेश गरेर लेखकले पुस्तकलाई अझ पठनीय बनाउने प्रयास गरेका छन् । पुस्तकमा बुद्धत्व प्राप्तिका क्रममा बुद्धले भोगेका कुरा, संघमा महिलाको प्रवेश, सारिपूत्र र मौद्गल्यान, कपिलवस्तु गणराज्यको पतन लगायत घटनाको सरल रूपमा बर्णन गरिएको छ । पुस्तकको बीच बीचमा राखिएका तस्बिरहरूले पनि जीवन्तता दिएको अनुभुति हुन्छ । लेखकले बढीमात्रामा ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक दृष्टिले पुष्टि भएका कुरालाई बढी समावेश गर्न खोजेको देखिन्छ । समग्रमा भन्दा गौतम बुद्धका बारे जान्न चाहने पाठकलाई पुस्तक जानकारीमूलक छ ।
( गोरखापत्र राष्ट्रिय दैनिक (२०६७ माघ २२)