वंगु च्यादँ झिदँया दुने साहित्यिक सफूत म्हो हे जक ब्वना । थःगु अध्ययन अनुसन्धानलिसे सम्बन्धित काव्यकृति व आख्यान ब्वनागु खः । अथे धैगु इतिहास, संस्कृति, धर्म, दर्शन, समाजलिसे सम्बन्धित जुल । थुपिं बाहेक मेगु साहित्यिक कृति ब्वँ हे मब्वनागु ला मखु तर क्वचायेक ब्वनागु आपाः मदु । मथुरा साय्मिया न्हू पिदंगु उपन्यास ‘राप’ धाःसा क्वचायेक हे ब्वना । लिसा कयाः नं ब्वना । वय्कःया ‘यांमिखा’ व ‘ज्वाला’ निगू उपन्यास लिसा काकां तःक्वः मछि हे ब्वनागु खः । अबले आख्यान व काव्यकृति ब्वनागु परिवेश छता खःसा आः मेगु हे । राप ब्वँब्वं वनाबले न्हापांगु निगू उपन्यासं तःक्वःमछि हे तय्जु याः वल अथे धैगु उपन्यासया भाषा शैली कथावस्तु लगायतया खँ खः । ‘राप’ ब्वँब्वं वनाबले तःगू मछि आयामं जिके प्रतिक्रिया उत्पन्न जुल । अनेक दृष्टिं थुकियात स्वयेछिं । थौंकन्हे जिगु अध्ययनविशेष बौद्ध इतिहास, दर्शन, धर्म व समाजलिसे जूगुलिं रापयात व हे दृष्टिं स्वयेगु व च्वयेगु जिगु नियमित ज्याखँअन्तर्गत हे लाः वं थें ताल ।
उपन्यासय् वर्णित कथावस्तुया पृष्ठभूमि नेवाः समाज खः । नेवाः व नेपालया इतिहास छगू हे खः । भारतय् गौतम बुद्धं ई.पू. ५२८ स बुद्धधर्मया प्रचार सुरु याःबले नेपाःया इतिहास गुगुकथं न्ह्यानाच्वंगु धकाः स्पष्ट चित्रण याइगु ऐतिहासिक सामग्रीया अभावय् थथे हे धायेत झी समर्थ मदु तर थ्व पक्का खः कि अबले हे बुद्ध धर्मं नेपालय् पदार्पण जुल । नेपालय् बुद्ध धर्म दुहाँ वःगु धैगु नेवाःत बुद्धधर्मबारे परिचित जूगु खः । नेपालय् बुद्ध धर्म विकास गुगुकथं जुल धैगु प्रसंगय् ताःई तक थ्व थाय् बुद्ध धर्मया केन्द्रकथं धस्वाःगुलिं क्यं । नेपालय् बौद्ध जक मखुसे मेमेगु धार्मिक सम्प्रदायया नं उपस्थिति न्हापांनिसे दु अले धार्मिक रुपं नेवाःत मेमेगु धर्म हनीपिं नं दु, फुक्क बौद्ध मखु धकाः नं थुइकेमाः । थुकिइ दुपिं पात्र व परिवेश बौद्ध खःला धकाः च्वमियाके हे न्यनाबले वय्कः छझाः अलमल जूगु खना तर मखु धयामदी । थथे न्यनाच्वने माःगुया कारण खः, उपन्यासय् वर्णित घटना विवरणं धार्मिक पृष्ठभूमि स्पष्ट जुइक मक्यं ।
‘राप’ उपन्यासया विषयवस्तु मुख्यतः परिवर्तित समाज व याकः जीवनयात न्ह्यब्वयेगु खः । परिवर्तित नेवाः समाज धकाः पुलांगु मूल्य व मान्यता जबर्जस्ती अस्वीकार यासें हाकुतिना न्हूगु मूल्य व मान्यता स्थापना यायेगु वा नालेगु आग्रह थन मदु । तर समाजयात छगू न्हूगु हे आयामं स्वयेगु व उकियात न्ह्यब्वयेगु कुतः च्वमिपाखें जूगु दु । थथे जूबले अस्वाभाविक वा कृतिमतां थाय् काल ला धया थें नं च्वनेफु तर समाजयात शूक्ष्मदृष्टिं स्वयेबलय् लुइगु लू थ्व हे खः । नेवाः समाज उकथं हे न्ह्यज्यानाच्वंगु थौंया अवस्था खः । थुगुकथं च्वमिं समाजयात शूक्ष्मदृष्टिं स्वःगु खनेदत । भौमचायात बजां थंके बियाः बाःजुम्ह झ्यालं क्वस्वयाः क्वारारा क्वारारा सः वयेक बजां त्वना च्वनेगु ई थौंयागु मखये धुंकल तर थौंया नेपालभाषाया आख्यानय् धाःसा थज्याःगु कृति आःतले नं सिर्जना जुयाच्वंगु दनि । थौंया ई धैगु भौमचा रेष्टुरेन्टय् वना बजां त्वं वनीगु खः, न कि बाःजुयात बजां थनाः त्वंका च्वनीगु । राप उपन्यासय् सुं नं पात्र रेष्टुरेन्टय् बजां त्वं वनाच्वंगु मदुसां ईव्यः व पात्र प्रवृत्ति थ्व है खः ।
नेवाः बौद्ध समाज थौं संक्रमण कालय् लानाच्वंगु दु । बौद्ध हे धकाः परिचय ब्यूसां तबि इमिसं खँ ल्हाइगु पहः वा सोच विचार तथा जीवन शैली बौद्ध धर्म दर्शनकथं जुयाच्वंगु मदु । भिक्षु भिक्षुणी, उपासक व उपासिका (थपिं प्यथी वर्गयात बौद्ध धर्मय् रथया प्यचाः घःचाः नं धायेगु याः) यात सीमित अर्थय् कायेगु प्रवृत्तिया विकास जुयाच्वंगु दु । विहारय् नियमित वनाः विहार वा भन्तेपिनिगु संसर्गय् लानाच्वंपिन्त जक उपासक व उपासिका धायेगु अर्थ संकुचन खः । थःत बौद्धकथं न्ह्यब्वइपिं फुक्क गृहस्थपिं बौद्ध उपासक उपासिका खः । राप उपन्यासया मू पात्र नीति व वयागु पारिवारिक पृष्ठभूमि थुकथंया हे बौद्ध खः । थुमिगु सम्पूर्ण रीतिथिति व संस्कार–संस्कृति बौद्धकथं हे जूसां दैनिक जीवनय् बौद्ध छाप मदुगुलिं थनया बौद्ध धर्मया अवनति गुलि मात्राय् जुयाच्वन धकाः धायेफु ।
मू पात्र नीतिया बाःजुम्ह गुतारत्न चारधाम यात्रा वनीगु प्रसंग दु । चारधाम धकाः लुम्बिनी, बोधगया, सारनाथ व कुशिनारा खः गन गौतम बुद्धया जन्म, बोधिप्राप्त, धर्मचक्रप्रवत्र्तन व महापरिनिर्वाण जुल । थुपिं प्यंगू थाय्यात स्वयं बुद्धं नं प्यंगू संवैजनीय थाय् धयाबिज्याःगु दु (दीघनिकाय) । बौद्धतय् थुपिं प्यंगु संवैजनीय स्थल व मेमेगु थाय्या तीर्थयात्रा याये यः । स्वनिगःया बौद्धत पुचः पुचः मुनाः दँय्दँसं थज्याःगु तीर्थयात्रा यानाच्वं । छन्हु गुतारत्न बिलास ककालिसे यलय् बौद्ध विहारय् प्रवचन न्यं वनी, अन हे तीर्थयात्रा वनेगु खँ जुइ । व हे पुचलय् दुथ्याना गुतारत्न तीर्थयात्राय् वंगु खः । उपन्यासकथं चारधाम धकाः छु छु थाय्यात धाइगु नीतिं मस्यू, गुतारत्नं हे कनाः जक सिल । हाकनं छगू मेगु प्रसंगय् मूपात्र नीति थुपिं थाय्या बारे परिचित हे खने दु, गनं पाः गयेम्वाः धकाः धायेका तःगुलिं । तर झिंनिन्हु बिकाः चार धाम चाःहिला वइपिं लँखतं लाःगु राजगिर व गृद्धकूट पर्वत नं वनेगु याइ गन पहाड गयाः जक थ्यनी । थुकिया अर्थ नीति थुपिं फुक्क थासय् थ्यंगु मदुनि अले थ्यंगु थासय् नं बौद्ध तीर्थयात्रीकथं थ्यंगु मखु । थुगु यात्राया प्रसंग प्यथाय् न्याथाय् वःसां थाय्या वर्णन मवः । तीर्थयात्रा वनावःपिनि थःगु अनुभव कनेगु रहर जुयाच्वनी । थुगु अर्थय् गुतारत्नयात नं कंके बिइमाःगु खः । बाःजुया न्ह्याग्गु खँ न्यनेत नं तयारम्ह नीति थुकिया लागि उपयुक्त पात्र खः । च्वमि थः हे नं थुपिं थासय् मथ्यंनिगुलिं खयेफु, गुगु प्रसंग व हे मवल ।
उपन्यासया पात्रतय्गु खँ ल्हायेगु खःसा गुतारत्न व वया जहान हरिमाया निम्ह जक पुलांगु पुस्तायापिं खःसां परिवर्तित समाजयात स्वीकार यायेत तयारपिं । मूपात्र नीति, वया भाःत आदेश व भाःतया पासा आकार उच्चशिक्षा प्राप्तपिं न्हू पुस्ता खः । उपन्यास थ्व ह स्वम्ह पात्रया जःखः चाःचाःहिलाच्वंगु दु तर इमिगु खँय् बौद्ध धर्म व दर्शन मुखरित मजू । बाखं कनेगु झ्वलय तःथाय् मछि हे बौद्ध धर्मया खँ स्वचाकै छिंसां च्वमि थुखेपाखे उदासिन जूगु खने दु । थुकिया अर्थ च्वमि धर्म दर्शनया खँय् तक्यनाच्वनेगु रुची मदुगु ला धया थैं च्वं तर नीतिया म्हुतुं ‘ईश्वरं नं अन्याय है याःगु खः मनूयात’’ (पृ. ११८) धायेका तःगु दु । बौद्ध धर्म व दर्शनय् ईश्वर धैम्ह पात्रया उपस्थिति मदु । ईश्वरया नामय् छपु धकाः नं बौद्ध श्लोक मदु । तर नीतिया म्हुतुं ईश्वर गथे पिहाँ वल धैगु थन महत्वपूर्ण न्ह्यसः खः । अथे हे नीतिया पाखें आत्माया प्रसंग पिकयातःगु दु । आत्माया अस्तित्वया प्रसंगय् बुद्धं तप्यंक हे अस्वीकार यासें अनात्मवादया खँ ल्हाइ । थौंकन्हेया नेवाः बौद्धत धायेत जक बौद्ध, दैनिक जीवनय् मेगु धर्म दर्शनं यक्वं प्रभावित । थौंकन्हेया राज्यसंरचना विशेष यानाः वैदिक तथा हिन्दू दर्शनकथं न्ह्यानाच्वंगु दु अले शिक्षा, संचार तथा मेमेगु पक्ष नं थुकिं हे प्रभावित । अथे जूगुलिं बौद्ध खयां नं बौद्ध आदर्शं मनूत विमुख जुजुं वनाच्वंगु व गैर बौद्ध मूल्य व मान्यतां मचायेक हे प्रभावित जुया वनाच्वंगुया थ्व उदाहरण खः ।
उपन्यासया कथावस्तु व विषयवस्तु मुलतः याकःमिया मनोभावना ब्वयेगु खः । थन बौद्ध धर्मदर्शन न्ह्यब्वयेगु उद्देश्य च्वमिया ख हे मखु । बौद्ध समाजया पृष्ठभूमिइ च्वयातःगु आख्यान खःसां बौद्ध धर्म दर्शनया खँ मुखरित मजूगु आपाः थें पाठकयात सामान्य नं तायेफु वा होश हे नं मदयेफु तर उपन्यास ब्वना समाजयात थुइकेत स्वइपिन्त थ्व हे नं विशेष खँ जुइ । उपन्यासय् च्वमिं छुं हे मधाःसां नेवाः बौद्ध समाज गुकथं न्ह्यानाच्वन धकाः थन स्पष्ट जुइक क्यना बिल । साहित्य समाजया न्हाय्कं धाःगु थुकिं हे खः ।