Category: Archaeology

ज्ञानविज्ञानका अनेकाैं क्षेत्रमध्ये एक हाे, पुरातत्त्व । पुरातत्त्व दुई बेग्लाबेग्लै शब्द मिलेर बनेकाे एउटा शब्द हाे, अर्थात्, पुरा र तत्व । पुराकाे अर्थ हाे, पुरानाे, अनि तत्वकाे अर्थ हाे ज्ञान । अर्थात्, पुरानाे वा पुरातन कुराकाे अध्ययन गर्ने विज्ञान नै पुरातत्व हाे । पुरातत्त्वकाे अङ्ग्रेजी पर्यायवाची ‘आर्कियाेलाेजी’ हाे । यूनानी भाषाका दुई शब्द ‘आर्कियाेस’ (Archaios) र ‘लाेगाेस’ (Logos) मिलेर याे शब्द बनेकाे हाे । आर्कियाेसकाे अर्थ पुरातन र लाेगाेसकाे अर्थ ज्ञान हाे । यसअनुसार ‘आर्कियाेलाेजी’ काे अर्थ पनि पुरानाे ज्ञानकाे अध्ययन नै हुन्छ ।
व्यवस्थित शास्त्रकाे रूपमा पुरातत्वकाे विकास भएकाे अठाराैं शताब्दीमा पाश्चात्य जगतबाट हाे । भारतीय भूमिमा ब्रिटिश साम्राज्यले यसलाइ भित्र्याइयाे । नेपालमा यसकाे प्रवेश भारतमार्फत बेलायतबाट भएकाे हाे ।
नेपालमा पुरातात्विक अध्ययन अनुसन्धान बाैद्ध स्थलहरूकाे खाेजी गर्ने क्रममा भयाे । भारतस्थित पुराविदहरूकाे खाेजी गाैतम बुद्धकाे जन्मस्थल थियाे । बुद्धसँग सम्बन्धित विभिन्न ठाउँहरूकाे प्राप्ती एकपछि अर्काे हुँदै थियाे र अनेकाैं ठाउँमा प्राचिन लु्म्बिनी हुनसक्ने अनुमान गरि अध्ययन भइरहेकाे थियाे । केही सुचनाका अाधारमा लुम्बिनीकाे खाेजी गर्दै सन् १८९५ मा डा. ए. फूहरर नेपाल सरहदमा पर्ने निगलीहवा भन्ने ठाउँमा अाइपुगे । उनले त्यहाँ अशाेक स्तम्भ र त्यसमा रहेकाे अभिलेख देखे । साे अभिलेखकाे अाधारमा प्राचिन शाक्य गणराज्यकाे पहिचान भयाे । उक्त गणराज्यकाे राजधानी कपिलवस्तु हाे । यही कपिलवस्तु गाैतम बुद्धकाे गृहनगर हाे ।
यदि निगलीहवा क्षेत्र प्राचीन कपिलवस्तुकाे भूभाग हाे भने, अब स्पष्ट भयाे, याे क्षेत्रभन्दा पश्चिम निश्चित दूरीमा बुद्धकाे जन्मस्थल लुम्बिनी पर्दछ ।
अर्काे साल डा. फूहरर पुनः लुम्बनीकै खाेजीमा नेपाल सरहद पसे । त्यहाँ अभिलेखसहित अशाेक स्तम्भ भेटिए अर्थात् विश्वका लागि लुम्बिनीकाे डिस्कभरी भयाे । त्यसपछि लुम्बिनी र कपिलवस्तु मात्रै नभएर अन्य ठाउँहरूकाे पनि अध्ययन तथा उत्खनन् भयाे । यही अध्ययनका लागि पुरातत्व विभाग पनि स्थापना गरियाे । पछि त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा नै आैपचारिक शिक्षा नै सुरू भयाे । मैले पुरातत्वकाे अध्ययन यही विश्वविद्यालयबाट गरेकाे हुँ भने, मास्टर्सका लागि शाेधकार्य लुम्बिनीकाे पुरातात्विक उत्खननका सम्बन्धमा नै गरेकाे हुँ । पछि साे शाेधकार्य पुस्तकका रूपमा प्रकाशित भयाे । लुम्बिनीलगायत अन्य क्षेत्रकाे पुरातत्त्वका सम्बन्धमा अध्ययन तथा लेखन कार्य आजभाेलि सक्रीय छु ।
नेपालमा पुरातत्व विज्ञानकाे अध्यापन त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा हुन्छ भने उत्खनन तथा संरक्षणकाे कार्य पुरातत्व विभागबाट हुन्छ । तर विश्वविद्यालयमा अन्य विषयसँगं पुरातत्वकाे पढाइ हुन्छ भने अाफ्नै श्राेतसाधनले अहिलेसम्म यसले अध्ययन अनुसन्धानकाे कार्य संचालन गर्न सकेकाे छैन । पुरातत्व विभागका लागि चाहिने जनशक्तिकाे खपत यही विश्वविद्यालयबाट हुने भएपनि यी दुइ निकायबीच खासै समन्वय भएकाे पाइँदैन । हिजाेअाज अाफ्ना शिक्षक तथा विद्यार्थीहरूलाइ लुम्बिनी तथा कपिलवस्तु क्षेत्रकाे उत्खनन कार्यमा सरिक हुन लगाइन्छ । विगत केही समयदेखि यहाँ वैदेशिक सहायतामा उत्खननका कार्यहरू हुँदै अाइरहेका छन्र । तर उत्खनन कार्यमा त्रिभुवन विश्वविद्यालयकाे खासै भूमिका देखिँदैन । अह्राएपह्राएकाे काम गर्ने तथा उत्खनन कार्यकाे दृष्टिसाक्षी बस्नुमा नै सीमित हुनु परिरहेकाे छ । विदेशी सहायता नेपालका विभिन्न ठाउँकाे उत्खनन्र गराइएपनि ती उनीहरूकै रूचीअनुसार हुने गरेकाे छ । त्यसकाे रिपाेर्ट लेखन कार्यमा विदेशी उत्खननकर्ताकै हालीमुहाली भइरहेकाे हुन्छ । नेपालले पाउने भनेकाे मुस्किलले एउटा रिपाेर्ट हाे । अाफ्नै बजेटमा विभिन्न ठाउँकाे उत्खनन हुने गरेपनि त्यसकाे रिपाेर्ट त के, कतिपय सन्दर्भमा एउटा साधारण लेख पनि प्रकाशित नहुने विडम्वना रहेकाे छ ।
हामी इतिहासकाे कुरा धेरै गर्छाैं, तर इतिहासलाइ पनि ठाेस रूपमा प्रमाणित गर्ने काम पुरातत्व विज्ञानले गरेकाे हुन्छ । विभिन्न विज्ञानकाे सहायताले पुरातत्व शास्त्रले अाफ्नाे अध्ययन कार्य अगाडि बढाउने हुन्छ ।
मेराे अर्काे क्षेत्र हाे, दर्शन । हिजाेआज म बाैद्ध दर्शनमा बढी काम गरिरहेकाे भएपनि यही मेराे सुरूदेखिकाे क्षेत्र थिएन । बाैद्धभन्दा अघि अन्य धर्मदर्शनहरूकाे अध्ययन र अभ्यासमा समय बिताइयाे । यस क्रममा बाैद्धजस्तै नास्तिक दर्शन जैन र चार्वाककाे पनि अध्ययन गरियाे । आस्तिकअन्तर्गतकाे षट्दर्शन पनि अध्ययन गरियाे । यसदेखिबाहेक बाइबल, कुरान, कन्फुसियस, ताअाे, सिन्ताे तथा अ न्य दर्शनहरूकाे अध्ययन गरेकाे भएपनि हिजाेआज बाैद्ध दर्शनमा केन्द्रित छु ।
बाैद्ध दर्शनमा केही लेख र पुस्तक तथा दार्शनिक जे. कृष्णमूर्तिकाे The Art of Learning काे नेपाली अनुवाद “शिक्षामा क्रान्ति” प्रकाशित छन् । विभिन्न धर्मदर्शनकाे परिचयात्मक पुस्तक प्रकाशाेन्मुख छ ।